Thay đổi lối sống: cách điều trị mới cho bệnh Alzheimer"s

BS Nguyễn Thị Nhuận

Hiện đang có 5.7 triệu người đang sống với bệnh Alzheimer's trên nước Mỹ. Người ta tiên liệu rằng bến năm 2050, con số này sẽ tăng đến gần 14 triệu. Trong năm 2018, bệnh Alzheimer's và các bệnh "quên lãng" khác gây tốn kém trên 277 tỉ đô la. Vào năm 2050, con số này có thể tăng đến 1.1 ngàn tỉ đô la. Trong khi đó, các thuốc chữa bệnh Alzheimer's thường không hiệu quả. Trong hơn 10 năm qua, đã có những cuộc nghiên cứu đưa ra những cách tiếp cận khác, những suy nghĩ khác về cách chữa căn bệnh quái ác này. Sau đây là báo cáo về những cuộc nghiên cứu này và cách chữa mới của bệnh Alzheimer's.

Bà LH

Bà LH biết là tâm thần bà có điều gì đó không đúng. Bà đã quên đón mấy đứa cháu từ trường hai lần rồi và bà cứ lẫn lộn tên của chúng. Giờ là lúc bà phải đối mặt với thực tế. Những triệu chứng ngày càng nặng: sự quên lãng và lẫn lộn, những khó khăn trong giao tiếp và việc tổ chức các hoạt động - không phải chỉ là do căng thẳng hay sự lão hóa bình thường. Bà có cuộc sống nhiều người ao ước, nhà đẹp trên hồ, đã về hưu, tập thể dục bằng cách bơi thuyền 3 ngày mỗi tuần. Nhưng ngay cả lối sống lành mạnh có chủ đích của bà cũng không thể bảo vệ bà khỏi cái bóng tối mà bà sợ nhất: bệnh Alzheimer's.

Trong năm 2015, hình chụp quang tuyến cho thấy có sự hiện diện của các mảng amyloid, là các mảng protein dính thường thấy ở bệnh Alzheimer's, tụ tập xung quanh các tế bào não và gây trở ngại cho việc chuyển tiếp các thông điệp. Bà cũng mang trong người gene ApoE4, là gene làm tăng khả năng phát triển bệnh Alzheimer's. Cuối cùng, bà được chẩn đoán là mang bệnh Alzheimer's sau một cuộc khám bệnh dài về thần kinh. "Tôi cảm thấy hoàn toàn vô vọng," bà nhớ lại là đã rơi vào một cơn trầm cảm sâu sắc. "Tôi đã muốn chết."

Ngay sau đó, chồng bà nghe được một chương trình phát thanh về một cách điều trị mới được đưa ra bởi bác sĩ Dale Bredesen, dường như đã đảo ngược được giai đoạn đầu của bệnh Alzheimer's. Hai ông bà liên lạc với giáo sư thần kinh Bredesen của đại học UCLA. Ông nói với họ rằng, dựa trên gần 30 năm nghiên cứu, ông tin rằng bệnh Alzheimer's được kích hoạt bởi một loạt các yếu tố làm rối loạn tiến trình tự nhiên của sự tái sinh và tái tạo tế bào của cơ thể; ông không nghĩ rằng nó có nguyên nhân từ một số ít các gene hoặc các mảng bám trong não.

Bredesen đã xác định được hơn ba chục cơ chế làm tăng các tiến trình sinh học dẫn đến căn bệnh này. Mặc dù những cơ chế này tự chúng không đủ để làm não thoái hóa, nhưng khi tập hợp lại, chúng có tác dụng tích lũy, dẫn đến sự phá hủy các tế bào thần kinh và các kết nối tín hiệu quan trọng giữa các tế bào não. “Thông thường, các hoạt động tạo nên hay phá hủy kết nối thần kinh luôn ở trạng thái cân bằng,” Bredesen giải thích, "nhưng những yếu tố trên có thể làm xáo trộn sự cân bằng tinh tế này."

Những cơ chế xấu này bao gồm sự căng thẳng lâu ngày, thiếu tập thể dục và thiếu giấc ngủ phục hồi, bị nhiễm độc tố từ nấm mốc và thức ăn nhanh có chất béo. Thậm chí quá nhiều đường, hoặc là tình trạng tiền tiểu đường cũng làm tăng nguy cơ. “Nếu bạn nhìn vào các nghiên cứu, bạn sẽ thấy sự kháng insulin có ở hầu như tất cả mọi người mắc bệnh Alzheimer's,” ông nói. "Và nếu bạn nhìn vào tất cả các yếu tố nguy cơ, rất nhiều trong số đó có liên quan đến cách chúng ta sống."

Vào mùa xuân năm 2016, bà LH trải qua một cuộc đánh giá toàn diện gồm xét nghiệm máu và di truyền, đánh giá nhận thức và, một năm sau đó, MRI, để tìm ra các cơ chế đã góp phần vào sự rối loạn nhận thức của bà. Vùng hippocampus của óc bà, là vùng não điều chỉnh trí nhớ, đã bị thoái hóa trầm trọng. Bredesen cho biết các xét nghiệm khác cho thấy có nồng độ vi nấm và độc tố cao trong máu, mà ông giải thích là do tiếp xúc với nấm mốc trong tầng hầm của một trong những nơi ở trước đây của bà. Những thiếu sót trong các lãnh vực khác có thể góp phần vào chứng mất trí, chẳng hạn như mức insulin cao.

Bredesen cho tất cả những kết quả này vào máy tính để nó tính toán ra một chương trình trị liệu cá nhân gồm 36 điểm phức tạp để chống lại những thiếu hụt của bà LH. Ban đầu bà cảm thấy choáng ngợp, nhưng sau đó quyết định dần dần thay đổi lối sống của mình theo chương trình của Bredesen. Bây giờ bà ngủ khoảng 8 tiếng mỗi đêm, nhịn đói 14 giờ một ngày bắt đầu vào buổi tối, và bắt đầu buổi sáng của mình bằng thiền định 30 phút. Bà uống thêm các thuốc bổ, giảm lượng carbs và ăn nhiều rau, và tập luyện rất nhiều thứ bao gồm Yoga, Pilates, bơi lội, chèo thuyền kayak và các cuộc đi bộ đường dài.

"Tôi cảm thấy tốt hơn gần như ngay lập tức," bà nói, "Tôi đã tìm lại được cuộc sống của mình." Bà đã trở lại tham gia vào các cuộc trò chuyện có ý nghĩa và chơi với các cháu của mình mà không có sự lúng túng về nhận thức.

Việc thuyên giảm rõ ràng của bà LH đặt ra câu hỏi: Liệu một trong những bệnh đáng sợ nhất của chúng ta có thực sự được giảm bớt bằng cách tuân thủ nghiêm ngặt các thói quen lành mạnh không? Cách tiếp cận mới này dựa trên tiền đề rằng lối sống hiện đại của chúng ta - cùng với các cuộc tấn công môi trường từ các tác nhân gây bệnh và độc tố truyền nhiễm - có thể cũng là nguyên nhân của bệnh Alzheimer's giống như gene hay mảng amyloid vậy.

Chỉnh sửa con đường
Đã có những gợi ý rằng các mảng amyloids không phải là thứ độc hại duy nhất chịu trách nhiệm cho việc phá hủy các mạch não quan trọng. Nhưng những gợi ý đó phần lớn bị bỏ qua. Khám nghiệm tử thi đã cho thấy bộ não của nhiều người chứa nhiều những mảng này, nhưng tâm trí của họ vẫn tỉnh táo khi họ chết.
Trong hơn một thập niên nay, nghiên cứu cho thấy các yếu tố khác có đóng góp vào tiến trình phát bệnh. Từ năm 2005, Suzanne de la Monte, một nhà nghiên cứu bệnh học tại Đại học Brown, đã kết luận rằng bệnh Alzheimer's thực sự là một dạng bệnh tiểu đường - bà gọi là bệnh tiểu đường loại 3. Nó ảnh hưởng đến não bộ và có nhiều tính năng phân tử và sinh hóa giống với bệnh tiểu đường loại 2, mà chúng ta biết là một yếu tố nguy cơ chính cho bệnh Alzheimer. Trong một thử nghiệm, bà và các đồng nghiệp đã chặn insulin vào não chuột. Thế là tế bào thần kinh của chúng bị thoái hóa, chúng trở nên mất phương hướng, và bộ não của chúng cho thấy dấu hiệu của bệnh Alzheimer's.

Trong khi có sự khác biệt lớn giữa động vật thí nghiệm và con người, các nghiên cứu khác đã cho thấy những người mắc bệnh tiểu đường loại 2 có gần gấp đôi tỉ lệ được chẩn đoán mắc bệnh Alzheimer's, và thậm chí mức insulin tăng cao cũng làm tăng tỷ lệ mắc bệnh. Hai nghiên cứu gần đây hơn nữa, trong năm 2017 và 2018, cho thấy có liên quan giữa sự thoái hóa tâm trí nặng nề và việc có lượng đường trong máu cao và không biến dưỡng đúng cách glucose.

Một loạt các nghiên cứu khác chứng minh rằng việc hoạt động thể lý tốt hơn bất kỳ loại thuốc nào trong việc bảo tồn các chức năng của bộ óc. Điều đó có nghĩa phải tập thể dục trung bình 45 phút bốn lần một tuần ở mức độ vừa phải - tương đương với việc đi bộ nhanh. Một nghiên cứu thí điểm của 65 tình nguyện viên bị suy giảm nhận thức nhẹ và tiền tiểu đường đã xem xét tác dụng của việc tập thể dục với cường độ cao thường xuyên trong sáu tháng. Kết quả cho thấy việc tập thể dục tăng cường chức năng hành động - khả năng lập kế hoạch và tổ chức - và tăng lưu lượng máu đến các vùng dễ bị tổn thương do bệnh Alzheimer's. "Lượng các "khối rối loạn tau" của họ giảm xuống (khối rối loạn tau là một dấu hiệu của bệnh Alzheimer's)", Laura Baker, một nhà thần kinh học nhận thức tại Wake Forest School of Medicine ở Winston-Salem, Bắc Carolina, người đứng đầu nghiên cứu, nói. “Không thuốc nào có thể làm được chuyện này.”

Nghiên cứu này đã được mở rộng thành một thử nghiệm lớn hơn, được gọi là EXERT, cuối cùng sẽ gồm 300 người trong độ tuổi từ 65 đến 89 bị suy giảm nhận thức nhẹ. “Chúng tôi thực sự hy vọng có thể cải thiện trí nhớ bằng cách tập thể dục”, Baker, cũng là giám đốc của Trung tâm bệnh Alzheimer's, nói.

Hơn nữa, một loạt các nghiên cứu khác, bao gồm một đánh giá lớn năm 2017 của The Lancet, đã xác định được các yếu tố nguy cơ có thể thay đổi được của bệnh Alzheimer's: trầm cảm, béo phì, không hoạt động thể chất, hút thuốc, mất thính lực, cao huyết áp, tiểu đường và học lực kém. Nghiên cứu kết luận rằng việc cải thiện các yếu tố nguy cơ này có thể ngăn chặn hơn một phần ba trường hợp sa sút trí tuệ trên toàn cầu.
Hiệp hội Alzheimer's đã đưa ra nghiên cứu POINTER, một thử nghiệm hai năm trị giá hơn 20 triệu đô la sẽ tìm xem liệu các biện pháp can thiệp lối sống có ngăn ngừa chứng mất trí ở 2.000 người lớn tuổi hay không. Nghiên cứu này phỏng theo mô hình của một nghiên cứu của Phần Lan năm 2015 với hơn 1.200 người cao tuổi có nguy cơ bị suy giảm nhận thức. Nghiên cứu đó cho thấy rằng chức năng óc có thể được bảo tồn bằng một cách hoạt động thể lý, ăn uống lành mạnh, tập luyện tinh thần, tham gia xã hội và theo dõi kỹ các yếu tố nguy cơ mạch máu và biến dưỡng. "Trong trường hợp tốt nhất, nếu chúng ta có thể giữ cho căn bệnh khỏi tồi tệ hơn, tiến trình của nó sẽ bị chậm lại", Baker, một nhà nghiên cứu chính cho nghiên cứu này nói, "thì tôi coi đó là một thành công."

Một cách tiếp cận mới

Cho đến nay, việc điều trị bệnh Alzheimer's là những thất bại tốn kém. 99 phần trăm các thuốc thử nghiệm đã thất bại. Gần như tất cả các thuốc này nhắm mục tiêu vào một trong những điểm coi là chính của bệnh Alzheimer's: đó là các mảng amyloid, các protein giống như tua rũ được xem là thủ phạm chính. Khi các nhà khoa học nhận ra mối liên hệ giữa các mảng amyloid và bệnh Alzheimer's trong những năm 1980, các nhà sản xuất thuốc đã nhập cuộc, hi vọng phát minh ra một loại thuốc trị giá hàng tỷ đô la cho một căn bệnh ngày càng nặng và gây tử vong, ảnh hưởng đến hơn 5 triệu người Mỹ.

Nhưng càng ngày càng nhiều các khoa học gia tại các viện nghiên cứu lớn như Đại học Alabama và Trung tâm Y tế Weill Cornell, tin rằng chúng ta đã tập trung quá nhiều vào các mảng protein dính này và đã bỏ qua những yếu tố xấu quan trọng khác. David Geldmacher, người sáng lập và giám đốc chương trình đánh giá rủi ro và can thiệp vào bệnh Alzheimer's tại Đại học Alabama ở Birmingham cho biết: “Chúng tôi đang đi vào con đường sai”.

Một số nghiên cứu quan sát, theo dõi mọi người qua thời gian, đã mang lại những hiểu biết sâu sắc về nhiều yếu tố liên quan đến bệnh Alzheimer. Danh sách bao gồm căng thẳng lâu ngày, thiếu tập thể dục và giấc ngủ phục hồi, kháng insulin và tiểu đường, suy thận, huyết áp cao, viêm do tiếp xúc với việc nhiễm trùng và độc tố môi trường, dinh dưỡng kém, đột quỵ nhỏ, bệnh tim, chấn động đầu, di truyền, thiếu kết nối xã hội và kích thích tinh thần. Kết hợp với nhau, những yếu tố này chiếm tới một nửa nguy cơ mắc bệnh, theo một đánh giá năm 2011 trên tạp chí Lancet Neurology. Khi người ta có một kết hợp đặc biệt của các yếu tố này, mà việc tương tác khác nhau ở mỗi người, các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh xuất hiện.

Bởi vì dường như có nhiều cách phát bệnh Alzheimer's, có thể cũng có nhiều cách để làm chậm hoặc thậm chí ngăn chặn sự tiến triển của bệnh. James Galvin, một nhà thần kinh học và giám đốc sáng lập của Trung tâm toàn diện về sức khỏe não tại Đại học Florida Atlantic ở Boca Raton, nói. "Đây là nơi có những dữ liệu lớn. Bạn có thể xem xét các kiểu mẫu và khi bạn có một cụm mẫu, bạn có thể điều chỉnh cách trị liệu dựa trên hồ sơ cá nhân. Ngoài tuổi tác và lịch sử gia đình, đây là những yếu tố nguy cơ mà chúng ta thực sự có thể thay đổi và đặt ra cách chữa riêng cho từng người. Thay đổi sức khỏe não bằng cách thay đổi lối sống và thuốc men, và điều trị bất kỳ bệnh tiềm ẩn nào, như bệnh tiểu đường hoặc bệnh tim. Và đó là những gì chúng tôi đang làm - sử dụng phương pháp y học chính xác để xem xét các yếu tố nguy cơ của từng cá nhân và tạo ra một kế hoạch điều trị để làm chậm hoặc ngăn chặn sự khởi phát của bệnh.”

Quan điểm tương đối mới về bệnh Alzheimer's- cả về nguyên nhân và việc sử dụng máy tính để đưa ra các kế hoạch trị liệu cá nhân - đại diện cho một sự thay đổi đáng kể trong cách chúng ta tiếp cận căn bệnh. Các nhà khoa học như Leroy Hood, một nhà tiên phong về công nghệ sinh học đang đi đầu trong các công nghệ đằng sau dự án Human Genome và phân tích dữ liệu lớn, cho rằng đây là thí điểm hàng đầu của y học thế kỷ 21. Nó xoay quanh việc sử dụng các tập dữ liệu lớn để cá nhân hóa các phương pháp điều trị và tìm ra cách trị liệu nhắm mục tiêu vào cấu tạo di truyền độc đáo của từng bệnh nhân. "Bệnh Alzheimer's là một căn bệnh thực sự phức tạp và không chữa được", Hood, đồng sáng lập Viện Sinh Học Hệ Thống ở Seattle và giám đốc khoa học của Providence St. Joseph Health, một trong những hệ thống chăm sóc sức khỏe phi lợi nhuận lớn nhất của quốc gia, nói. "Tôi tin rằng nên sử dụng phương pháp tiếp cận có hệ thống vì những bệnh phức tạp này hầu như không bao giờ chữa được bằng chỉ một loại thuốc duy nhất.”
Trong khi càng ngày càng nhiều bác sĩ cho rằng thay đổi lối sống có thể làm chậm hoặc thậm chí ngăn chặn bệnh Alzheimer's, không có thử nghiệm lâm sàng nào liên quan đến vài trăm người cho thấy được chứng cớ của việc này - tiêu chuẩn vàng để chứng minh hiệu quả - nên một số nhà khoa học rất hoài nghi. Victor Henderson, giám đốc Trung tâm nghiên cứu bệnh Alzheimer của Đại học Stanford, cho biết: “Một loạt các yếu tố cho thấy có liên quan đến bệnh Alzheimer's, nhưng sự liên hệ này không chứng minh được nguyên nhân gây ra bệnh. Bệnh Alzheimer's rất phức tạp, và một suy luận đơn giản không cắt nghĩa được. Nếu các câu trả lời đơn giản như vậy thì người ta đã tìm ra chúng từ lâu rồi.”
(Còn tiếp 1 kỳ)